PUBLIKACJE

Nigdy za wiele o dziejach polskich miast – wszystkich miast – ale szczególnie o tych, które leżą dziś poza granicami RP. Z około stu miast i miasteczek w Małopolsce Wschodniej monografii historycznej doczekało się zaledwie kilka. Należy do nich w jakimś stopniu Żółkiew, która w ubiegłych latach otrzymała przynajmniej trzy opracowania, jednak raczej typu informacji turystycznej*.
Istotnym przyczynkiem do dziejów tak ważnej miejscowości jak Żółkiew – leżała wszak na ważnych szlakach handlowych, komunikacyjnych i wojennych – jest obecność tam różnych narodowości, w tym Żydów. Tej właśnie mniejszości narodowej i religijnej poświęcona jest książka Stefana Gąsiorowskiego Chrześcijanie i żydzi w Żółkwi w XVII i XVIII wieku, wydana przez Polską Akademię Umiejętności (Kraków 2001) w serii prac Komisji Historii i Kultury Żydów.
W tytule książki czytamy o chrześcijanach i żydach**, nie należy jednak rozumieć, że odnosi się ona do jednych i drugich w tym samym stopniu. Książka dotyczy społeczności żydowskiej i jej gminy oraz jej relacji z chrześcijańskim otoczeniem, poczynając od panów Żółkwi (Żółkiewskich, Daniłowiczów, Sobieskich, na koniec, do I rozbioru, Radziwiłłów) oraz chrześcijańskiego mieszczaństwa (głównie polskiego) i duchowieństwa***.
Pod względem czasowym książka obejmuje właściwie cały okres znaczenia Żółkwi. Hetman Stefan Żółkiewski zdecydował się założyć to miasto**** po tragicznym najeździe tatarskim w 1589 r., a kilka lat później uznał je za swoją główną siedzibę. Chwalebna historia miasta zaczyna się więc u progu XVII w., a kończy z I rozbiorem, gdy ta część kraju, wraz ze Lwowem, została zajęta na niemal półtora wieku przez Austriaków.
Żydzi zamieszkiwali w Żółkwi od samego początku, jej właściciel nadał im dogodne warunki życia i działalności. Budowali domy głównie w północnej części miasta, zało­żyli swój cmentarz, browar, ustanowili kahał. Pierwszą synagogę wznieśli w 1626 r., drugą, monumentalną, w ostatnich latach XVII w. (budowla stoi do dziś).
Liczba i stan zamożności ludności żydowskiej stale wzrastały, warto przytoczyć dane: w roku 1662 żyło w Żółkwi 1715 osób, w tym 1439 chrześcijan i 276 Żydów, zaś w 1774 r. było w Żółkwi 690 domów, z czego 270 chrześcijańskich i 420 żydowskich.
Dalsze rozdziały książki traktują o współżyciu obu (ściślej – trzech) społeczności wyznaniowych. Nie brakowało oczywiście nieporozumień na tle gospodarczym, jednak nie dochodziło do poważnych konfliktów. Wójtowie żółkiewscy byli z zasady chrześcijanami.

* P. Kozarski i T. Swat, Żółkiew (1997); J.T. Petrus, Żółkiew i jej kolegiata (1997); J. Polaczek, Żółkiew (2006).
** „żydzi” piszemy małą literą, ponieważ chodzi o wyznanie, a nie narodowość, dla której obowiązuje duża litera.
***  Mówią o tym rozdziały II–V.
****  W miejscu dotychczasowej wsi Winniki, nadając mu nazwę swojej wsi rodowej w powiecie krasnostawskim.