SYLWETKI

Na jednym z najpiękniejszych krakowskich cmentarzy – na salwatorskim wzgórzu, skąd można dojrzeć Tatry – znajduje się miejsce wiecznego spoczynku jednego z wielkich polskich uczonych. Na ciemnej nagrobkowej tablicy mogiły, leżącej przy ogrodzeniu od strony południowej, widnieje napis: 1871–1954 Eugeniusz Romer Geograf.
Te dwie daty oraz trzy wyrazy zamykają w sobie 83 lata niezwykłego życia niezwykłego człowieka, który 126 lat temu przyszedł na świat we Lwowie. Ojciec jego Edmund pochodził z polskiej rodziny o dużych tradycjach narodowych, natomiast matka Irena z domu Kortovelyessy była Węgierką. Skoro już mowa o tradycjach, wystarczy wspomnieć dziadka Eugeniusza – Henryka Romera, uczestnika powstania listopadowego, oraz stryja – Władysława, towarzysza broni Francesco Nullo w powstaniu styczniowym. Obaj polegli w bitwie pod Krzykawką.
Do gimnazjum klasycznego Eugeniusz Romer uczęszczał w Nowym Sączu. Studia uniwersyteckie w zakresie historii, geologii, geografii i meteorologii rozpoczął w Krakowie, następnie w Halle i we Lwowie, gdzie w r. 1894 uzyskał doktorat z filozofii. Rok później zdał egzamin nauczycielski, ale nadal kontynuował studia. Habilitowany w roku 1899, otrzymał docenturę na Uniwersytecie Lwowskim. Już jako profesor nadzwyczajny (1909) zdecydował się zostać ponownie uczniem, podejmując pracę u wielkiego naukowca w dziedzinie tektoniki i morfologii geologicznej, prof. Lugeon w Lozannie.
Swoją największą przygodę naukową w dziedzinie kartografii syntetycznej E. Romer zapoczątkował w latach 1904–1908, współpracując ze sławnym wówczas wiedeńskim Militar Geographische Institut, gdzie powstało 10 hipsometrycznych mapek, które złożyły się na pierwsze wydanie „Małego Atlasu Geograficznego”. Atlas ten stanowił w owym czasie pierwszą na świecie hipsometryczną syntezę kuli ziemskiej, opracowaną w jednolitej projekcji*.
Ta nowatorska publikacja w geografii światowej ustawiła prof. Romera w czołówce geografów, otwierając przed nim wszelkie drogi kontaktów naukowych. Dzięki nim i wymianie publikacji nie tylko utorował drogę polskiemu punktowi widzenia w kartografii, ale także polskiej nomenklaturze w kartografii światowej, i to w czasach, kiedy Polski nie było na żadnej z map.
Niezależnie od prac kartograficznych, w r. 1909 prowadził badania lodowców alpejskich, a w 1910 uczestniczył w wyprawie w góry Sichote Aliń, w wyniku której powstała pierwsza i jedyna mapa tych gór.
Mianowany w 1911 r. profesorem zwyczajnym na UJK we Lwowie, zostaje w r. 1916 członkiem Akademii Umiejętności. W tym samym roku wydaje „Geograficzno-statystyczny atlas Polski”, który odegrał ważną rolę przy ustalaniu granic Polski po I wojnie światowej. Nastąpiło to na konferencji pokojowej w Paryżu w roku 1919, gdzie prof. Romer występował jako ekspert delegacji polskiej, oraz po raz drugi w 1921 na konferencji rozejmowej sowiecko-polskiej w Rydze, gdzie był delegatem strony polskiej.
Aktywność naukowa profesora w czasach zaborów, w latach międzywojennych i po II wojnie, jest ogromna, na co wskazuje opracowana bibliografia jego prac, wykazująca ponad 400 pozycji, w których uderza nie tylko ich wielka wartość naukowa, ale i bogactwo specjalistycznej tematyki.
Równie ogromny jest wkład Romera w stworzenie podstaw nowoczesnej polskiej kartografii w odrodzonej II Rzeczypospolitej. Jest nim założenie w 1921 r. słynnego Instytutu Kartograficznego przy zorganizowanej również przezeń spółce akcyjnej „Atlas” we Lwowie, oraz czasopism pt. „Prace Geograficzne” (1916–39) i „Polski Przegląd Kartograficzny” (1923–34).
W dowód uznania zasług profesora dla rozwoju geografii i kartografii światowej, jego nazwiskiem nazwano w 1924 r. jeden z lodowców w górach św. Eliasza na Alasce.
Owdowiały w 1940 r. i świadomy losów profesorów UJ pod okupacją niemiecką, prof. Romer jeszcze przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej schronił się w klasztorze oo. Zmartwychwstańców przy ul. Piekarskiej we Lwowie. Następnie pod nazwiskiem Edmunda Piotrowskiego przebywał w okupowanej Warszawie, a po powstaniu od grudnia 1944 w Krakowie.
Zaraz po wojnie podjął pracę na stanowiskach profesora UJ oraz kierownika Instytutu Geograficznego. Poświęcił się pracy pedagogicznej oraz pracy w dziedzinie klimatologii i geomorfologii. Aktywny do ostatnich chwil, zmarł w styczniu 1954 r.

* * *
Tyle opis sylwetki profesora jako naukowca. Nie jest on jednak pełnym opisem tego niezwykłego człowieka, łączącego cechy romantyka z cechami chłodnego, zdawałoby się, racjonalisty. Polsko-węgierski temperament, odziedziczony po rodzicach, znajdował swój wyraz w żarliwej aktywności działania na wielu polach. Świadczą o tym jego wystąpienia w latach 1918–19 na rzecz pomocy walczącemu rodzinnemu miastu, wystąpienia w latach trzydziestych, związane z walką „Zarzewia” (do którego należał) z rządem sanacyjnym o prawa społeczeństwa, a wreszcie jego podejście do każdego zagadnienia naukowego. Potrafił jednocześnie każdy z tych tematów poddać rzetelnej analizie i nałożyć na swoje ludzkie emocje wędzidła dyscypliny naukowej. Wymownym przykładem jest jego osobista okupacyjna metamorfoza z zdeklarowanego wolnomyśliciela na żarliwego katolika, poprzedzona długotrwałymi studiami literatury teologicznej w klasztorze Zmartwychwstańców oraz dogłębnym aktem autopsychoanalizy. Owocem tego była wewnętrzna przemiana i przygotowane do wydania na krótko przed śmiercią pamiętniki Felix culpa.
Leszek Solski
——————
* Hipsometria – pomiary wysokości punktów terenu względem poziomu odniesienia, wraz z przedstawieniem wyników w postaci modeli, map, profili lub wykresów.